Evert Van de Poll
Dit artikel werd geschreven voor de Studiegroep Messiasbelijdende Joden en gepresenteerd op 13 februari 2025
Edith Stein werd geboren op een Jom Kippoer, 12 oktober 1891 in Breslau in het toenmalige Duitsland (het tegenwoordige Wroclaw in Polen).
Zij was het jongste kind van het Joodse gezin van Siegfried Stein en Augusta Courant.
Ze kreeg een zeer godsdienstige en traditioneel Joodse opvoeding. In haar tienerjaren keert zij zich echter geheel af van het jodendom en van het geloof in God.
Studie, geestelijke zoektocht en toetreding tot RKK
Vanaf 1911 gaat zij studeren in Göttingen: geschiedenis, psychologie, germanistiek en filosofie. Daarna volgt een promotiestudie filosofie bij Edmond Husserl.
In haar studiejaren begint een lange zoektocht naar de waarheid en zin van het menselijk leven. Die zoektocht gaat na haar studie door. Het persoonlijk levensgetuigenis van christelijke vrienden, de invloed van Edmund Husserl met zijn radicale objectiviteit, de waarde-ethiek van Max Scheler en de godsdienstfilosofie van Adolf Reinach plaatsten de wetenschappelijke georiënteerde Edith voor nieuwe mogelijkheden. Zij las het Oude Testament en was onder de indruk van het Nieuwe Testament.
De ontmoeting met de mystiek van de Spaanse Teresa van Avila was doorslaggevend voor haar besluit om haar bestaan binnen het kader van het geloof in God te gaan leiden. Ze sprak toen de beroemd geworden woorden: ‘toen ik het boek had uitgelezen, zei ik tegen mezelf: dit is de waarheid.’
In 1922 wordt ze gedoopt in de RK kerk van Bergzabern.
Voor haar familie en zéker voor moeder Stein was haar bekering onvoorstelbaar en verdrietig. Terwijl haar moeder jodendom en christendom als absoluut onverenigbaar beschouwde, ervoer Edith zelf haar bekering als een nieuwe ontdekking van de waarde van het jodendom. Vergeet niet dat ze zich daarvoor al had ‘bekeerd’ om zo te zeggen van jodendom tot atheïsme. Haar omarming van het christelijke geloof was dus ook een thuiskomen in het Joodse geestelijke huis dat ze daarvoor niet ten diepste had gekend.[1]
Onderwijs en publicaties
Intussen was zij na haar promotie tot doctor in de filosofie lerares filosofie en pedagogiek geworden. Haar opvoedingsmethode was doordrongen van een drang naar waarheid, goedheid, menselijkheid en hartelijkheid, maar ook van de waarde van de vrouw in haar tijd. In 1932 werd zij docente aan het Duitse instituut voor wetenschappelijke pedagogie in Münster.
In haar privéleven was Edith eenvoudig en niet gehecht aan materiële zaken. Vele uren bracht zij door in de kloosterkapel, diep verzonken in gebed. De Eucharistie was voor haar een dagelijkse noodzaak.
Jodenvervolging in Duitsland
Na de machtsovername van de Nazi’s in 1933 mochten Joden in Duitsland geen les meer geven aan scholen. Daardoor moest Edith haar beroep opgeven.
In datzelfde heeft zij een brief aan paus Pius XI geschreven met het verzoek een encycliek uit te vaardigen ter veroordeling van het Nazisme. Dat had toen geen resultaat, maar in 1937 heeft de paus inderdaad een encycliek hierover uitgevaardigd, Mit brennender Sorge. We weten niet of de brief van Edith Stein hieraan heeft bijgedragen.
Eveneens in 1933, toen de nazi's Duitsland overnamen, schreef Edith Stein dat “[Jezus’] kruis... nu op het Joodse volk wordt gelegd”. Als katholieke Jodin voelde ze dat ze het lijden van de Joden op een speciale manier naar het kruis kon brengen. Ze schreef: “Ik vond dat degenen die het kruis van Christus begrepen, het op zich moesten nemen namens iedereen.”
Karmelietes, vlucht naar Nederland
Op 14 Oktober 1933 trad Edith in bij de Karmelietessen in Keulen. Zij had dit al in 1922 willen doen. Op 15 april 1934, bij haar inkleding, ontving zij de naam Teresia Benedicta a cruce: Teresia, gezegend door het kruis. Zij leidde een leven van gebed, stipte plichtsvervulling en nederigheid.
Op Pasen 1938 legde zij haar eeuwige geloften af. In hetzelfde jaar, op 31 december, moest zij uitwijken naar Nederland, omdat de Jodenvervolging in Duitsland te heftig werd. Door een bevriend arts werd zij over de grens gebracht naar het klooster van de Karmelieten van Echt. Enige tijd later kwam ook zus Rosa, die na de dood van haar moeder in 1936 ook katholiek geworden was, naar Echt. Rosa werd portierster van het klooster.
Deportatie en vergassing
In 1940 vielen de Duitsers Nederland binnen en ook hier begon de Jodenvervolging. Na de Duitse inval in Nederland lieten de Duitsers de katholieke Joden aanvankelijk met rust, maar nadat de Nederlandse bisschoppen in juli 1942 openlijk hadden geprotesteerd tegen de Jodenvervolging in een kanselboodschap die in alle kerken werd voorgelezen, werden zij alsnog gedeporteerd.
Ook Edith Stein en haar zus Rosa in Echt opgehaald door de Gestapo, op zondag 2 augustus 1942. Zij werden gearresteerd op het moment dat zij huishoudelijk werk deden in een huis buiten het klooster, aan de Peyerstraat in Echt. Bij haar arrestatie zei ze tegen haar zus Rosa: “Kom Rosa laten wij gaan voor ons volk.”
Zij werden eerst naar Westerbork vervoerd. Op 7 augustus werden ze met 985 anderen getransporteerd naar Auschwitz.
Op 9 augustus werden zij alle twee vergast bij het kamp Birkenau in een verbouwde boerderij, “Het Witte huis”.
Als een offer voor haar volk
Edith Stein c.q. Zuster Teresa had dit alles al lang voorvoeld en erover nagedacht. Het lot dat zij moesten ondergaan, zag zij als een offer voor haar Joodse volk, als een ‘zoenoffer’ voor wat, volgens haar persoonlijke overtuiging, de Joden Christus hadden aangedaan.[2] Lang voordat ze gearresteerd werd, schreef ze:
Reeds nu neem ik de dood, die God mij heeft toebedacht, in volledige onderwerping aan zijn heilige wil met vreugde aan. Ik smeek de Heer, dat Hij mijn leven en sterven moge aanvaarden… tot verzoening voor het ongeloof van het Joodse volk, opdat de Heer door de zijnen moge opgenomen worden.[3]
Zuster Teresa had een diepgaand inzicht in de betekenis van het kruis. Haar laatste werk, dat onafgemaakt bleef door haar arrestatie in 1942, was getiteld Kreuzeswissenschaft (De wetenschap van het kruis), een studie over Johannes van het Kruis, de bekende Spaanse mysticus uit de 16e eeuw. Ze klampte zich vast aan het kruis als onze enige hoop als mens. Daardoor wist ze dat…
…zij die verbonden zijn met Christus… onwrikbaar zullen volharden, zelfs in de donkere nacht van subjectief gevoel van afstand van en verlatenheid door God… Het bereiken van de glorie van de opstanding met de Zoon des Mensen, door lijden en dood, is ook de weg voor ieder van ons en voor de hele mensheid.[4]
Terwijl ze nog werkt aan het laatste hoofdstuk, dat gaat over de hoop op de heerlijkheid van de verrijzenis, een prachtig bruidslied van de ziel in de “nacht die eindelijk vrolijk wordt” wordt zuster Teresa gearresteerd.
Nalatenschap
Als vrouw met een unieke intelligentie en geleerdheid heeft Edith Stein een oeuvre achtergelaten dat opvalt door een rijkdom aan inzichten en een diepe spiritualiteit. Veel van haar werken benadrukken de waardigheid van de menselijke persoon in een tijd en context waarin zoveel mensen werden ontmenselijkt door het naziregime en zijn medestanders.
Ze verdiepte zich in de culturele en filosofische tradities van Europa. Ze sprak vloeiend meerdere talen. In haar geschriften benadrukte ze het belang van begrip en respect voor de culturele en filosofische diversiteit binnen Europa. Ze betoogde dat de eenheid van de volken van Europa alleen bereikt kon worden door wederzijds begrip, in plaats van door het gebruik van geweld of dwang.
Hier zijn tien citaten die haar denken goed illustreren:[5]
“De mens is niet zomaar iets, maar iemand. Niet zomaar een object om te gebruiken, maar een subject om te respecteren en te beminnen.”
“Hoe meer iemand vervuld is van gedachten van wellust, des te minder hij in staat zal zijn om lief te hebben.”
“Het leven van de individuele persoon is geen op zichzelf staand geheel, maar een deel van het geheel dat de mensheid is.”
“De hoogste roeping van de mens is om een kind van God te zijn.”
“Het leven van de individuele persoon heeft alleen betekenis binnen het geheel, net zoals het geheel alleen betekenis heeft binnen de individuele persoon.”
“Een christen zijn betekent het onvergeeflijke vergeven, omdat God het onvergeeflijke in jou heeft vergeven.”
“De persoon die Christus niet kent, kent de ware aard van de vrouw niet.”
“Iedereen heeft een unieke roeping in het leven en is geroepen om een bepaalde missie te vervullen.”
“De enige soort liefde waarvan gegarandeerd kan worden dat die lang duurt, is de liefde die begint met de erkenning van de waardigheid van de andere persoon als subject.”
“Liefde is niet zomaar een gevoel van geluk. Het is een beslissing, het is een oordeel, het is een belofte. Als liefde alleen een gevoel was, zou er geen basis zijn voor de belofte om elkaar voor altijd lief te hebben. Een gevoel komt en kan gaan. Hoe kan ik oordelen dat het voor altijd zal blijven, als mijn daad geen oordeel en beslissing inhoudt?”
Zalig- en heiligverklaring
Op 1 mei 1987 werd Edith Stein zalig verklaard door paus Johannes Paulus II, tijdens diens bezoek aan Keulen. In zijn de preek zei de paus toen:
De Kerk van de 20e eeuw beleeft vandaag een grote dag! Laten wij ons diep buigen voor het getuigenis van het leven en de dood van Edith Stein, verheven dochter van Israël en tegelijkertijd dochter van de Karmel, Zuster Teresa Benedicta van het Kruis: een persoonlijkheid die in haar rijke leven de drama’s van onze tijd verenigt, in een dramatische synthese.
Op 11 oktober 1998 werd zij door diezelfde paus te Rome heilig verklaard, “als een voorbeeld voor de moderne mens”, zoals hij het uitdrukte.
De controverse rond Edith Stein c.q. Teresa van het Kruis
Deze zalig- en heiligverklaring leidde tot hevige protesten van Joodse zijde. Ook van de zijde van christelijke theologen en kerkleiders die betrokken waren bij de Joods-christelijke dialoog. Zo ontstond de zogenaamde Edith-Steincontroverse die gaat over de vraag of zij is omgebracht omdat zij Jodin was of omdat zij katholiek was. Is zij Joods slachtoffer van de Shoa of een martelares voor het christelijke geloof? Als Edith Stein of als Teresa van het Kruis? Of juist als allebei?
Zelf herinner ik me nog goed de opwinding van Simon Schoon over deze zaligverklaring. In de jaren 1980 en 1990 was hij voorzitter van het OJEC, het overlegorgaan van Joden en christenen. In persoonlijke gesprekken met mij maar ook in publieke verklaringen en geschriften had hij geen goed woord over voor wat hij noemde de katholieke pogingen om Edith Stein voor de kerk in beslag te nemen als een martelares van het geloof. Hij en vele critici met hem zagen hierin een verdekte vorm van evangelisering en een verkapte steun aan de aloude missie onder de Joden.
De polemiek rondom Edith Stein c.q. Teresa van het Kruis is nog steeds niet ten einde.[6]
Ter informatie hierover heb een artikel bijgevoegd getiteld De Edith Stein controverse. Dat is de tekst van een lezing uit 2008 naar aanleiding van een televisiedocumentaire over deze polemiek. Daarin reageert de auteur vanuit RK oogpunt op de meningen die in de documentaire naar voren komen.
Patrones van Europe en de WJD
De RKK heeft Europa en het project van Europese eenwording gesteld onder het patronaat van zes heiligen die elk een bijzondere bijdrage hebben gegeven aan de wording van de samenleving en cultuur in Europa, geworteld in het christendom.
De eerste drie waren Benedictus van Nursia, de grondlegger van de monastiek in Europa, en Cyrillus en Methodius, de apostelen van de Slavische volken. Dat gebeurde in 1980 door paus Johannes Paulus II. In zijn encycliek Slavorum Apostoli uit 1985 schrijft hij de Europeanen wilde herinneren…
…aan de daden van de Kerk door deze heiligen en de aandacht vernieuwen voor hun altijd levende relevantie, als concrete modellen en spirituele hulpmiddelen voor de christenen van vandaag, en vooral voor de naties van het continent Europa, die, met name door de gebeden en het werk van deze heiligen, al zo lang geworteld zijn in de Kerk en in de christelijke traditie.[7]
In 1999 voegde paus Johannes Paulus II daar in drie vrouwelijke heiligen aan toe. Birgitta van Zweden, Catharina van Siena en Teresa Benedicta van het Kruis. De keuze voor drie vrouwen was geen toeval. In zijn apostolische brief Motu Proprio waarin hij deze beslissing aankondigt en uitlegt, stelt hij dat de keuze voor deze vrouwen was bedoeld “om de belangrijke rol te benadrukken die vrouwen hebben gespeeld en hebben gespeeld in de kerkelijke en maatschappelijke geschiedenis van het Europese continent tot op de dag van vandaag”. Elk van deze vrouwen was “op een speciale manier verbonden met de geschiedenis van het continent”, zo schreef de paus.
Voor wat betreft Edith Stein schreef Johannes Paulus II dat zij eveneens was gekozen omdat zij “een symbool is van de drama’s in Europa in onze tijd”, iets wat bij haar zaligverklaring ook al naar voren was gebracht.
In 2005 benoemde dezelfde paus Edith Stein tot patrones van de Wereldjongerendagen (WJD).
Verering, nagedachtenis
Aanvankelijk concentreerde de verering van Edith Stein c.q. Teresa van het Kruis zich rond het klooster van de karmelietessen in Keulen.
Vanuit Duitsland kwamen echter ook regelmatig bezoekers naar het klooster in Echt. De aandacht voor haar in deze plaats kreeg een impuls bij de 25e herdenking van haar dood in 1967. Er werd toen een comité opgericht, dat later de ‘Stichting Edith Stein Echt’ werd, met als doel haar gedachtenis in haar laatste woonplaats levend te houden. Jaarlijks vinden er herdenkingen plaats op haar sterfdag, 9 augustus, en de daaropvolgende zondag.
Publicaties
Van Edith Stein
Edith Stein, Kreuzeswissenschaft – Studie über Johannes a Cruce. Posthuum uitgegeven door Nauwelaerts, Leuven, 1950.
De serie Edith Stein, neue kritische Gesamtausgabe (ESGA), uitgegeven vanaf 2000 door Herder Verlag. Met name de twee volgende delen:
Wege der Gotteserkenntnis – Studie zu Dionysius Areopagita und Übersetzung seiner Werke (ESGA nr. 17, 2003).
Kreuzeswissenschaft – Studie über Johannes vom Kreuz (ESGA nr. 18, 2003)
Over Edith Stein
Espin, Oliva M. ‘The Destiny of This People is My Own. Edith Stein’s Paradoxical Sainthood.’ Cross Currents (San Diego State University), 2008/1, p. 117-148.
Gerl-Falkovitz, Hanna-Barbara. Unerbittliches Licht. Edith Stein: Philosophie - Mystik – Leben. Grünewald, Mainz 1991.
Heemskerk, Willem. De Heilige Edith Stein en haar tijd. Sittard, Stichting Charles Beltjens, Stichting Charles Beltjens, 2005.
Lelkens, Johan. De Edith Stein controverse, lezing voor de Probusclub Maastricht 30 januari 2008. Indrukwekkende lezing van Prof Dr. J Lelkens: “De Edith Stein controverse”
Jochems, Frederieke. Edith Stein, Echt en de waarheid, een 50 minuten durende documentaire, met veel historisch materiaal, interviews, en teksten van Edith Stein zelf, uitgezonden in mei 2007 op de regionale zender Limburg 1 TV. Edith Stein, Echt en de Waarheid
[1] Zie voor de geestelijke zoektocht van Edith Stein ook het boeiende artikel an J.P.E.M. Stassen-Muyrers, ‘De geestelijke kwaliteit van Edith Stein,’ geplaatst op de website van de Stichting Dr. Edith Stein Echt NL
[2] Zie Oliva M. Espin, ‘The Destiny of This People is My Own. Edith Stein’s Paradoxical Sainthood.’ Cross Currents (San Diego State University), 2008/1, p. 117-148.
[3] J. Lelkens, ‘De Edith Stein controverse.’ Lezing voor de Probusclub, Maastricht 30 januari 2008
Indrukwekkende lezing van Prof Dr. J Lelkens: “De Edith Stein controverse”
[4] Edith Stein, Kreuzeswissenschaft - Studie über Johannes a Cruce. Posthuum uitgegeven door Nauwelaerts, Leuven, 1950.
[5] Top 10 Quotes of Edith Stein: St. Edith Stein Biography
[6] Zie voor de verschillende visies op de persoon van Edith Stein, haar denken, en de controverse rondom de reden voor haar levenseinde in Auschwitz-Birkenau: Frederieke Jochems, Edith Stein, Echt en de waarheid, een documentaire, uitgezonden in mei 2007 op de regionale zender Limburg 1 TV, Edith Stein, Echt en de Waarheid
Zie ook de lezing van J. Lelkens, ‘De Edith Stein controverse’ op 30 januari 2008in Maastricht,
Indrukwekkende lezing van Prof Dr. J Lelkens: “De Edith Stein controverse”
[7] Voor de volledige tekst (pdf) zie de website van het Vaticaan: SLAVORUM APOSTOLI
Zie ook:
Dominee Israël Tabaksblatt en de Joodse christenen in Nederland tijdens WO-II
